Τα ζα

Στράτης Μυριβήλης

Τα ζα

Ο Στρατής Μυριβήλης (Λέσβος 1892 – Αθήνα 1969) γεννήθηκε στη Μυτιλήνη με το πραγματικό όνομα Ευστράτιος Σταματόπουλος. Το 1912 εγκαταστάθηκε στην Αθήνα και γράφτηκε στη  Φιλοσοφική Σχολή, ενώ  εργαζόταν παράλληλα ως συντάκτης σε περιοδικά και εφημερίδες.. Κατατάχτηκε εθελοντικά το 1912 και πολέμησε στους βαλκανικούς πολέμους, στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο και στη Μικρασιατική εκστρατεία. Μετά την καταστροφή της Σμύρνης έφυγε για τη Λέσβο, όπου έζησε ως το τέλος του 1932, οπότε εγκαταστάθηκε με την οικογένειά του στην Αθήνα. Κατά τη διάρκεια του πρώτου παγκοσμίου πολέμου άρχισε να γράφει τη Ζωή εν τάφω. Τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Πεζογραφίας.

Ο Μυριβήλης είναι από τους βασικότερους λογοτέχνες της γενιάς του 1930 και σημαντικός εκπρόσωπος της ευρωπαϊκής αντιπολεμικής λογοτεχνίας Με το λογοτεχνικό έργο του, το οποίο περιέχει πολλά αυτοβιογραφικά στοιχεία, εκφράζει κυρίως το κλίμα μιας από τις πιο ταραγμένες εποχές της ελληνικής ιστορίας. Έτσι ο πόλεμος, οι στρατιώτες, ο θάνατος, ο ίδιος του ο εαυτός αποτέλεσαν τα θέματα των διηγημάτων του, στα οποία κυριαρχεί ο ανθρωπισμός και η φυσιολατρία. Τέλος, κύρια χαρακτηριστικά του λογοτεχνικού του έργου αποτελούν η προσεγμένη δημοτική γλώσσα, η ρεαλιστική εξιστόρηση αλλά και ο λυρισμός. Έγραψε μυθιστορήματα ( Η ζωή εν τάφω, Η δασκάλα με τα χρυσά μάτια, Η Παναγιά η γοργόνα),  νουβέλα (Ο Βασίλης ο Αρβανίτης), συλλογές διηγημάτων (Το πράσινο βιβλίο, Το γαλάζιο βιβλίο, Το κόκκινο βιβλίο, Το βυσσινί βιβλίο), ταξιδιωτικές εντυπώσεις, παιδική λογοτεχνία, δοκίμια.

Επιπλέον πληροφορίες για τον συγγραφέα μπορείτε να βρείτε εδώ κι εδώ.

Γενικότερα για τη ζωή του μπορείτε να παρακολουθήσετε μια παλιά εκπομπή της ΕΡΤ εδώ. 

Η Ζωή εν Τάφω (1931), απ’ όπου προέρχεται το απόσπασμα του σχολικού βιβλίου, είναι μυθιστόρημα με αυτοβιογραφικό χαρακτήρα και λαϊκότροπη έκφραση, το οποίο στο μεγαλύτερο μέρος του παρουσιάζεται ως ημερολόγιο που κρατά ο λοχίας Κωστούλας στη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων  στο Μακεδονικό Μέτωπο κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (ο Κωστούλας είναι το προσωπείο του συγγραφέα, ο οποίος πολέμησε στο Μέτωπο). Το βιβλίο χωρίζεται σε αφηγηματικές ενότητες ανάλογα με τη φυσική πορεία της πολεμικής ζωής του λοχία. Θεωρείται το αντιπροσωπευτικότερο ελληνικό αντιπολεμικό μυθιστόρημα.

(Για όσους εδιαφέρονται να αντλήσουν  περισσότερες πληροφορίες  για το συγκεκριμένο βιβλίο αλλά και γενικότερα για το έργο του συγγραφέα, μπορούν από τις Ψηφίδες.) 

Το επιλεγμένο απόσπασμα παρουσιάζει με ωμό ρεαλισμό και περιγραφική μαεστρία την αγριότητα και τον παραλογισμό του πολέμου μέσα από την περιγραφή της εξόντωσης αθώων και ανυπεράσπιστων επιστρατευμένων ζώων.

Θεματικά κέντρα

·      Η αγριότητα και το παράλογο του πολέμου με θύματα κυρίως τα ανυπεράσπιστα ζώα

·      Η αδυναμία του ανθρώπου να αντιδράσει μπροστά στη βαρβαρότητα

·      Η φύση ως παράγοντας σωματικής και ψυχικής εκτόνωσης

Ενότητες

α) «Τα ζα… ανθρώπων»  Άνθρωποι και ζώα αντιμέτωποι με τον παραλογισμό του πολέμου.

β) «Η μεραρχία μας… της Μεραρχίας μας»  Η μεταφορά των ζώων στο μέτωπο

γ) «Τα ζα… στο Περιστέρι»  Η ζωή των γαϊδουριών

δ) «Ένα αεροπλάνο… να παραδώσει»  Η μακάβρια εξόντωσή τους από τον βομβαρδισμό

ε) «Ένας ημιονηγός… ματωμένες»  Ο τραγελαφικός επίλογος

Ø Η οπτική γωνία του συγγραφέα: Στο εισαγωγικό μέρος εκθέτει τα προσωπικά του συναισθήματα για την αδικαιολόγητη εμπλοκή των αθώων ζώων στον πόλεμο[1]. Συγκρίνοντας τις τύχες των ανθρώπων και των ζώων στον πόλεμο, θεωρεί πιο αδικημένα τα δεύτερα και τα συμπονά, γιατί εμπλέκονται ακούσια και χωρίς να μπορούν να αντιδράσουν.

Ø Ακολουθεί η ρεαλιστική περιγραφή της περιπέτειάς τους, η οποία αρχίζει με τον τρόμο τους κατά τη μεταφορά τους από το νησί στη Μακεδονία και καταλήγει στη μαζική τους εξόντωση κατά τον βομβαρδισμό.

Ø Μοναδική διαφυγή, η οποία επιπλέον αποτελεί έντονη αντίθεση με τη σκληρή δοκιμασία τους, αποτελεί η πανηγυρική επικράτηση των φυσικών ενστίκτων, η χαρά της τροφής και της αναπαραγωγής, αφού τα ζώα ξελογιάστηκαν από τον «πειρασμό» της φύσης.

Ø Αυτή η ανάπαυλα έμελλε να τους κοστίσει τη ζωή, καθώς όχι μόνο οι στρατιώτες αλλά και τα ανυποψίαστα ζώα έγιναν στόχος των εχθρικών αεροπλάνων. Η μακάβρια σκηνή του θανάτου τους περιγράφεται με τις ρεαλιστικές και παράλληλα φρικιαστικές εικόνες του βομβαρδισμού και των συνεπειών του πάνω στα αθώα ζώα ( θάνατοι, τραυματισμοί, ψυχομαχητά).

Η αντίδραση των ζώων μπροστά στο θάνατο μοιάζει ανθρώπινη, με τη διαφορά ότι, αν και ολότελα αθώα, πληρώνουν για τις ανομίες και τα εγκλήματα των ανθρώπων.

Η κωμικοτραγική σκηνή του τέλους με τον ημιονηγό που τρέχει μέσα στον βομβαρδισμό, χωρίς να έχει καταλάβει ότι σέρνει από το χαλινάρι μόνο το κομμένο κεφάλι του γαϊδάρου, αποτυπώνει όλη τη φρίκη του πολέμου. Η σκηνή είναι κωμικοτραγική, αφού από τη μια παρακολουθούμε τον αλλόφρονα ημιονηγό να τραβάει το ζώο με τη βεβαιότητα ότι το έχει σώσει και από την άλλη το γιουχάισμα των φαντάρων (η γιούχα της φανταρίας), που παρακολουθεί το αλλόκοτο και αφύσικο θέαμα.

Ø Η τελευταία φράση είναι μια ρεαλιστική εικόνα γεμάτη λυρισμό: οι ματωμένες μαργαρίτες συμβολίζουν τη ζωή που κόπηκε απότομα, αλλά και ότι η ζωή συνεχίζεται: μέσα από τη φρίκη του πολέμου η ζωή διεκδικεί την παρουσία της. Το ζώο μέσα στα κλειδωμένα του δόντια (είναι κλειδωμένα γιατί θάνατος τα έκλεισε για πάντα) κρατούσε ακόμη μια τούφα κίτρινες μαργαρίτες, απομεινάρια της απόλαυσης και της πανδαισίας των αισθήσεων, σημάδι ότι ο θάνατος τα βρήκε ανυποψίαστα την ώρα που γεύονταν τη ζωή (αντίθεση).

Ø Οι μαργαρίτες που κόπηκαν είναι σύμβολο χαράς και ζωής, είναι όμως ματωμένες (αντίθεση).Το αίμα που τις πότισε συμβολίζει το θάνατο που ήρθε απρόσμενα, ίσως όμως και τη ζωή που διεκδικεί τη θέση της μέσα στη χειρότερη φρίκη και θα συνεχιστεί μετά από αυτήν

.

Γλώσσα: η χρήση λαϊκών τύπων συνδυάζεται με άριστο χειρισμό των κατάλληλων λέξεων, ώστε να επιτυγχάνεται η απόλυτη ακριβολογία και η σαφήνεια.

Σχήματα λόγου: Μεταφορές (στην αποθέωση των οβίδων, η λαγκαδιά βόγκησε βαριά)/ παρομοιώσεις (σαν ανθρώποι, σαν κοκκινωπά φίδια) / ασύνδετο, αντίθεση, ειρωνεία (στην α΄ ενότητα) / ρεαλιστικές εικόνες (η δοκιμασία των ζώων)

Αφηγηματική τεχνική: χώρος: κάποιο νησί, η Θεσσαλονίκη και το Μέτωπο της Μακεδονίας.

Γραμμική αφήγηση: ο αφηγητής συμμετέχει διακριτικά στα δρώμενα (ως δευτερεύον πρόσωπο), εναλλάσσοντας το α΄ πρόσωπο ενικό με το α΄ πληθυντικό. Στην α΄ περίπτωση εκφράζει πιο προσωπικές απόψεις,(Θαρρώ, στοχάζομαι) ενώ στη β΄ περίπτωση εκφράζεται ως μέλος του συλλογικού εμείς (η Μεραρχία μας, μαζί μας, της Μεραρχίας μας). Ωστόσο υπάρχουν σκηνές (ο βομβαρδισμός στη χαράδρα) όπου φαίνεται ότι ο αφηγητής αποσύρεται και η αφήγηση μοιάζει τριτοπρόσωπη.

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

 1.Κώστας Βάρναλης, «Η μπαλάντα του κυρ-Μέντιου» , Ποιητικά, Κέδρος 1956, σ. 201-205.

Δεν λυγάνε τα ξεράδια και πονάνε τα ρημάδια
κούτσα μια και κούτσα δυο στης ζωής το ρημαδιό
Μεροδούλι ξενοδούλι δέρναν ούλοι οι αφέντες δούλοι
ούλοι δούλοι αφεντικό και μ' αφήναν νηστικό
και μ' αφήναν νηστικό

Ανωχώρι κατωχώρι ανηφόρι κατηφόρι
και με κάμα και βροχή ώσπου μου 'βγαινε η ψυχή
Είκοσι χρονώ γομάρι σήκωσα όλο το νταμάρι
κι έχτισα στην εμπασιά του χωριού την εκκλησιά
του χωριού την εκκλησιά

Άιντε θύμα άιντε ψώνιο άιντε σύμβολο αιώνιο
αν ξυπνήσεις μονομιάς θα 'ρθει ανάποδα ο ντουνιάς
θα 'ρθει ανάποδα ο ντουνιάς

Και ζευγάρι με το βόδι άλλο μπόι κι άλλο πόδι
όργωνα στα ρέματα τ αφεντός τα στρέμματα
Και στον πόλεμο όλα για όλα κουβαλούσα πολυβόλα
να σκοτώνονται οι λαοί για τ' αφέντη το φαΐ
για τ' αφέντη το φαί

Άιντε θύμα άιντε ψώνιο...

Koίτα οι άλλοι έχουν κινήσει έχει η πλάση κοκκινίσει
άλλος ήλιος έχει βγει σ' άλλη θάλασσα άλλη γη

Άιντε θύμα άιντε ψώνιο...

Μπορούμε να το ακούσουμε από την υπέροχη φωνή του Ν.Ξυλούρη 

2. Γιάννη Μπεράτη, Το πλατύ ποτάμι (απόσπασμα)

Μας δώσανε κάτι ζώα, αχ! Θεέ μου, κάτι τόσο δύστυχα, μελλοθάνατα ζώα, που 'λεγες πως αν λίγο τα σπρώξεις, αν τους δώσεις έτσι μια με το χέρι σου, θα σωριαστούν εκεί που βρίσκονται κ' ίσως από μέσα τους θα σ' ευχαριστούν γι' αυτό. — Όλες αυτές οι πληγές, έτσι σαν κόκκινο γυαλί που κάτι υγρό διαφαίνεται από κάτω του: πίσω στ' αχαμνά μπούτια κοντά στην ουρά, σ' όλα τα πλευρά τους και την πλάτη τους απ' τα σαμάρια· σ' όλα τα γόνατα που δεν είχαν πια τρίχα…

Μα πώς θα πάμε μ' αυτά τα ζώα; Είναι δυνατόν να πάμε μ' αυτά τα ζώα; διαμαρτυρόμουνα στους αρμοδίους αξιωματικούς. Αφού ακριβώς πριν τους είπα και τους το τόνισα τόσο πολύ ότι για τα μηχανήματα θέλω γερά, ψηλά ζώα…

Σηκώνανε τους ώμους, τεντώνανε προς τα μπρος το πηγούνι τους και λέγανε:

– Τί να σου κάνουμε; Τί να σου κάνουμε; Αυτά είχαμε διαθέσιμα αυτή την ώρα, κι αυτά σου δώσαμε. Πάντως η διαταγή είναι να φύγεις αμέσως.

Είναι βλέπεις που δεν τρώνε τα ζωντανά, κύριε Ανθυπασπιστά, λέγανε οι ημιονηγοί δίπλα μου καθώς ανηφορίζαμε. Τώρα με την Άνοιξη και με το χορτάρι μπορεί να πάρουνε λίγο επάνω τους. Μα μια καραβανίτσα στάρι (κι όχι, μη φανταστείς ποτέ καλά γιομάτη) για μεσημέρι-βράδυ, τί να σου κάνει για το ζώο που δωσ' του και το φορτώνουνε και το τραβολογάνε δεξιά κι αριστερά. Αυτός τα λυπάται τα φουκαριάρικα — είναι απ' τη Μυτιλήνη κ' είχε πάντα δικό του μουλάρι.

[πηγή: Γιάννης Μπεράτης, Το πλατύ ποτάμι. Με ανέκδοτες ημερολογιακές σημειώσεις, πρόλ. Κ.Θ. Δημαράς, Ερμής, Αθήνα 2002, σ. 279-280]

Ενα μικρής διάρκειας βίντεο για τον ρόλο των ζώων στον Α.Π.Π είναι το παρακάτω

Τέλος πληροφορίες για μια πρόσφατη πολεμική κινηματογραφική ταινία (Το άλογο του πολέμου 2011) η οποία σχετίζεται με τον ρόλο των αλόγων στην Α.Π.Π μπορείτε να βρείτε εδώ.

---

[1] Όταν ξέσπασε ο πόλεμος στη Δυτική Ευρώπη τον Αύγουστο του 1914, τόσο η Βρετανία όσο και η Γερμανία είχαν μια δύναμη ιππικού που έφτανε τους 100.000 άνδρες. Φυσικά ένας τέτοιος αριθμός ανδρών χρειαζόταν κι ένα σημαντικό αριθμό αλόγων. Τα άλογα χρησιμοποιήθηκαν όχι μόνο στο ιππικό αλλά και για να μεταφέρουν προμήθειες και τραυματίες. Ενας πολύ μεγάλος αριθμός από αυτά σκοτώθηκε κατά τη διάρκειά του. Ωστόσο όσο και αν μας ακούγεται παράξενο, δεν ήταν μόνο τα άλογα που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο αλλά και τα σκυλιά είχαν ζωτικό ρόλο. Τα σκυλιά όπως και τα περιστέρια χρησιμοποιήθηκαν ως αγγελιοφόροι και αποδείχτηκε ότι ήταν τόσο αξιόπιστοι όσο και οι στρατιώτες. Για περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να διαβάσετε εδώ κι εδώ.