"Από δόξα και θάνατο"

Μέλπω Αξιώτη                       «Από δόξα και θάνατο»

Μέλπω Αξιώτη

Η Μέλπω Αξιώτη (Αθήνα 1903-1975) γεννήθηκε από γονείς Μυκονιάτες  σπούδασε στη Σχολή Ουρσουλινών της Τήνου και έζησε κατά καιρούς στο Παρίσι, στο Βερολίνο και στη Βαρσοβία. Εμφανίστηκε στα ελληνικά γράμματα με το μυθιστόρημα Δύσκολες Νύχτες (1938), ένα έργο που προξένησε εντύπωση, γιατί δεν ακολουθούσε το συνηθισμένο τρόπο γραφής ούτε στο περιεχόμενο ούτε στην τεχνική. Η Αξιώτη χαρακτηρίζεται από πρωτοτυπία, που τη συνιστούν η εκφραστική τόλμη, ο πληθωρικός λόγος, η απουσία αυστηρής δομής. Τα πεζογραφήματα της δεν έχουν υπόθεση, τα γεγονότα παρουσιάζονται ασύνδετα και ανάμεσα τους παρεμβάλλεται πάντα η συγγραφέας. Γενικά το σύνολο του πεζογραφικού και ποιητικού της έργου κρίνεται αξιόλογο.

-    Έργα. Δύσκολες Νύχτες (1938), μυθιστόρημα - Σύμπτωση (1939), ποιητική συλλογή - Θέλετε να χορέψομε, Μαρία; (1940), μυθιστόρημα - Εικοστός αιώνας (1946), μυθιστόρημα - Θαλασσινά (1961), ποιητική σύνθεση - Το σπίτι μου (1965), αφήγημα προσωπικών αναμνήσεων- Η Κάδμω (1972), πεζογράφημα κ.ά.

ΣΤΟΧΟΣ

Να γίνει αντιληπτό ότι η γερµανική Κατοχή ήταν µια περίοδος σκληρών δοκιµασιών για τον ελληνικό λαό, αλλά και µια εποχή που ανέδειξε το κουράγιο του λαού και την αντίσταση του στον κατακτητή, ακόµα κι όταν το τίµηµα της αντίστασης ήταν ο θάνατος.

ΘΕΜΑΤΙΚΑ   ΚΕΝΤΡΑ

Κατοχή. ∆οκιµασίες (πείνα και βία) και Αντίσταση

Λαϊκό αίσθηµα και αγωνιστική ενότητα Αντιστασιακό πνεύµα

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ   ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ   ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Πείνα -Συσσίτιο την περίοδο της Κατοχής

Το απόσπασµα προέρχεται από το µυθιστόρηµα Εικοστός αιώνας, το οποίο έγραψε η Αξιώτη από τον Οκτώβρη ως το Νοέµβρη 1946, λίγους µήνες πριν η συγγραφέας υποχρεωθεί να φύγει από την πατρίδα της και να καταφύγει στη Γαλλία.

Επειδή από το απόσπασμα όπως κι από ολόκληρο το βιβλίο απουσιάζει η αυστηρή χρονική δομή είναι χρήσιμη η παρουσίαση των γεγονότων χωρίς χρονικές μεταπηδήσεις στο παρελθόν ή στο μέλλον:

α. Το συσσίτιο των ανθρώπων του πνεύματος (Φεβρουάριος του 1943)

β. Η πρώτη κατοχική διαδήλωση (Μάρτιος του 1943)

γ. Το συναπάντημα της Πολυξένης με το στρατηγό (η ώρα της επιστροφής της Πολυξένης στο σπίτι της μετά τη διαδήλωση)

δ. Η σύλληψη και η ανάκριση της Πολυξένης (μετά τη διαδήλωση* δε διευκρινίζεται πόσος χρόνος έχει περάσει από αυτήν)

ε. Αναπόληση των γεγονότων από τη φυλακή (μετά τη σύλληψη και την ανάκριση της Πολυξένης)

στ. Η φύλαξη του αντιστασιακού τύπου στον κόρφο της Πολυξένης (τρία χρόνια μετά τη διαδήλωση και αφού έχει μεσολαβήσει η σύλληψη και η φυλάκιση της° αυτό το χρονικό επίπεδο ξεφεύγει από τα όρια της αναδρομικής αφήγησης.

Στο απόσπασµα η ηρωίδα της Πολυξένη ανακαλεί στη µνήµη της από τη φυλακή, όπου βρίσκεται λόγω της αντιστασιακής της δράσης (µοίραζε παράνοµο Τύπο), δύο κρίσιµες στιγµές της γερµανικής Κατοχής στην Αθήνα, µια ταπεινή και µια ηρωική στιγµή. Η πρώτη στιγµή είναι η διανοµή συσσιτίου στους καλλιτέχνες. Η συγγραφέας, µέσω της ηρωίδας της, φαίνεται να αντικρίζει µε ειρωνική µατιά τους καλλιτέχνες: οι εκφραστές του πνεύµατος, µέχρι χτες απόµακροι κι ακατάδεκτοι, εξουθενωµένοι τώρα από την πείνα, υποκύπτουν και αυτοί στις πιεστικές επιταγές του σώματος, καθώς αναγκάζονται να στοιβαχτούν και να διαµαρτυρηθούν για να πάρουν, ταπεινωµένοι, το ελάχιστο φαγητό του συσσιτίου.
Αναφορές στην πείνα και τα προβλήματα της Κατοχής, μέσα από τη μουσική του Χρήστου Λεοντή και τη φωνή του Στέλιου Καζαντζίδη και της Μαρινέλλας, γίνεται στο τρίτο τραγούδι, το οποίο προέρχεται από τη συλλογή τραγουδιών "Καταχνιά".

Διαδηλωτές διασπούν τον αστυνομικό κλοιό

Η δεύτερη στιγµή είναι µια αντικατοχική διαδήλωση που αφήνει πίσω της αρκετούς νεκρούς. Το φρόνηµα ωστόσο του κόσµου που συµµετέχει στη διαδήλωση είναι σθεναρό και η αίσθηση της συναδέλφωσης ισχυρή. Η συγγραφέας, διαµέσου της ηρωίδας της, τονίζει την ταξική σύσταση της διαδήλωσης. Αυτοί που συµµετέχουν, αδιαφορώντας ακόµα και για τη ζωή τους και παρασυρµένοι από τον εθνικό ενθουσιασµό, είναι άνθρωποι προερχόµενοι από τα λαϊκά στρώµατα και άνθρωποι που έχουν ζωντανές µνήµες από παλαιότερους εθνικούς αγώνες, όπως η µικρασιατική εκστρατεία. Είναι ενδιαφέρον ότι ένας συγγραφέας µε διαφορετική ιδεολογική συγκρότηση από εκείνη της Αξιώτη, ο Οδυσσέας Ελύτης, περιγράφει µε ανάλογο τρόπο την κοινωνική σύσταση των συµµετεχόντων σε µια αντικατοχική διαδήλωση: «οι νέοι µε τα πρησµένα πόδια που τους έλεγαν αλήτες, και οι άντρες, και οι γυναίκες, και οι λαβωµένοι µε τον επίδεσµο και τα δεκανίκια» («Η µεγάλη έξοδος», Το Άξιον Εστί). Το απόσπασµα καταλήγει µε την περιγραφή µιας σκηνής (η τυχαία συνάντηση της Πολυξένης µε ένα στρατηγό), η οποία λειτουργεί ως προµήνυµα του εµφυλίου, που ακολούθησε την απελευθέρωση (Βλέπε και παρακάτω σχόλια).

Το συναπάντημα με το στρατηγό

—  Επιστρέφοντας στο σπίτι της μετά τη διαδήλωση η Πολυξένη συνάντησε τυχαία ένα στρατηγό και αυτό το περιστατικό περιγράφεται με λιτότητα αλλά και με ελαφρά ε ι ρ ω ν ε ί α ο στρατηγός ήταν «μεγάλος» και έβγαλε περίπατο τους τρεις σκύλους του, περπατώντας μάλιστα μαζί τους, σαν να ήταν στρατιωτικό άγημα (μπρος αυτός, πίσω εκείνοι).

—  Αμέσως στο μυαλό του αναγνώστη προβάλλει η αντίθεση: από τη μια οι άνθρωποι της λαϊκής τάξης και της φτωχολογιάς, που διαδηλώνουν για λευτεριά και σκοτώνονται, καθώς και η Πολυξένη με τα δυο τρύπια μάτια της από δόξα και θάνατο και από την άλλη ένας άνθρωπος που είχε στο παρελθόν ως επάγγελμα και υπέρτατο καθήκον την προάσπιση της εθνικής ελευθερίας, αμέριμνος και απαθής για όσα συμβαίνουν στην πατρίδα του, κάνει βόλτα αναψυχής με τους σκύλους του μέσα στη λιακάδα. Από τη μια οι άνθρωποι του πνεύματος που στήνονται πεινασμένοι σαν ζητιάνοι ώρες ολόκληρες στην ουρά για ένα τενεκεδάκι φτωχικό συσσίτιο και από την άλλη ο «μεγάλος» στρατηγός, που του περισσεύει φαγητό για να ταΐσει όχι μόνο έναν αλλά τρεις σκύλους.

—  Με το σχόλιο κι είδε την πρώτη απόσταση της εποχής που χώριζε τους εχθρούς απ' τους φίλους δίνει το συμβολισμό της εικόνας του στρατηγού, ο οποίος ανήκει στους Έλληνες που καλοπερνούσαν τον καιρό της Κατοχής (άγνωστο με ποια μέσα) και εκπροσωπεί το στρατιωτικό κατεστημένο, που θα πρωτοστατήσει ως επικεφαλής της παράταξης, η οποία θα αντιταχτεί στους ένοπλους αγώνες της λαϊκής τάξης. Η αναφορά λοιπόν του στρατηγού αποτελεί προμήνυμα ή προφητεία για το χωρισμό των Ελλήνων σε «εχθρούς» και «φίλους» και τον αλληλοσπαραγμό τους κατά τον Εμφύλιο, ο οποίος επίκειται ή αρχίζει όταν η συγγραφέας γράφει αυτές τις γραμμές (ο Εμφύλιος άρχισε το 1946, την ίδια χρονιά κατά την οποία εκδόθηκε το βιβλίο στο οποίο ανήκει το απόσπασμα).