ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ
ΘΕΜΑΤΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ
Οι θυσίες που απαιτούνται για
τα µεγάλα έργα. Το συναίσθηµα ευθύνης του πρωτομάστορα. Η δύναµη της κατάρας. Η αδερφική αγάπη
Θέμα του τραγουδιού είναι η θυσία της
όμορφης γυναίκας του πρωτομάστορα για το στέριωμα και το στοίχειωμα[u1]
της γέφυρας που εκείνος έχτιζε (και παραπέρα: η ανάγκη της θυσίας της
ατομικής ευτυχίας για την ωφέλεια του συνόλου).
 |
| Το γιοφύρι της Αρτας Αυγουστος 2012 |
Η θεμελίωση
του γεφυριού της Άρτας φαίνεται αδύνατη[u2] ,
παρά τις προσπάθειες ενός πλήθους μαστόρων και του πρωτομάστορα. Ο χρησμός που
δίνεται από το γνώριμο πουλί-αγγελιαφόρο των
δημοτικών τραγουδιών φέρνει θλίψη στον πρωτομάστορα, αφού του ζητά να θυσιάσει
την αγαπημένη του γυναίκα[1],
για να στεριώσει το γεφύρι. Παρά τον πόνο του υπακούει στην εσωτερική
φωνή του καθήκοντος, που υπαγορεύει την
ολοκλήρωση της αποστολής του. Παραγγέλνει στη γυναίκα του να έρθει όσο
πιο αργά μπορεί -πράγμα που υποδεικνύει και τη δραματική πάλη που γίνεται μέσα
στην ψυχή του- αλλά το πουλί[u3]
διαστρέφει τα λόγια του και η γυναίκα έρχεται όσο πιο γρήγορα μπορεί κοντά στον
αγαπημένο της. Στο γεφύρι, µε ένα τέχνασμα σημαδιακό -το δαχτυλίδι του πρωτομάστορα
που υποτίθεται ότι έπεσε στα θεμέλια- την
κάνουν να κατέβει µε τη θέληση της. Η γυναίκα, όταν αντιλαμβάνεται ότι πρόκειται να εντοιχιστεί, θρηνεί
για την άδικη µοίρα της και καταριέται το γεφύρι. Όταν όμως της θυμίζουν ότι
μπορεί να περάσει αποκεί ο αδελφός[u4] της, παίρνει πίσω την κατάρα της και τη
μετατρέπει σε ευχή, δηλώνοντας τη δύναμη της αδερφικής αγάπης.
 |
| το γιοφύρι της Αρτας 1897 |
Ο
κεντρικός άξονας πάνω στον οποίο
στηρίζεται η αφήγηση είναι η ανάγκη της
θυσίας, της προσωπικής-ατομικής ευτυχίας
για το γενικό καλό. Αυτό ίσως είναι κι ένα ενδιαφέρον μήνυμα για το σύγχρονο άνθρωπο, ο οποίος είναι εγκλωβισμένος ανάμεσα στον ατομικισμό και τον καταναλωτισμό και απέχει των θυσιών .....ειδικά για το κοινό καλό!
Η διάσταση ανάμεσα στο θέλω και στο πρέπει
δίνει δραματική ένταση και συγκινησιακό βάθος στην περιγραφή των
πρωταγωνιστών, του πρωτομάστορα δηλαδή και
της γυναίκας του. Ενώ ο πρωτομάστορας παρά τη βαθιά του θλίψη («πέφτει του
θανάτου») ιεραρχεί πρώτα το καθήκον και την ευθύνη του απέναντι στο
κοινωνικό σύνολο, η θυσιαζόµενη γυναίκα, το αθώο θύμα, μπροστά στο άμεσο ενδεχόμενο του θανάτου της εξεγείρεται, όχι απέναντι
στον άντρα της, αλλά απέναντι στη μοίρα.
Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον το ότι η γυναίκα αλλάζει τη βαριά κατάρα της
µόνο στην υπόμνηση του αδερφού της. Εδώ το
στοιχείο της οικογένειας -ισχυρότατο στην παραδοσιακή κοινωνία- κατορθώνει
να διασώσει το γενικό καλό μέσα από µια ιδιότυπη έκφραση του ατοµικού. Ο αδερφός,
για µια γυναίκα που δεν έχει αποκτήσει ακόµα παιδιά, είναι, όπως συµβαίνει και
στην Ιφιγένεια εν Ταύροις του Ευριπίδη, το στοιχείο της συνέχειας της
γενιάς, της συγγένειας του αίµατος.
Ακολουθεί μια ενδιαφέρουσα οπτικοποίηση της παραλογής
Μια ωραιότατη ποντιακή παραλλαγή (Της τρίχας το γεφύρι!)
Τελος (για τους υπομονετικούς) ένα ντοκιμαντέρ με αυτό το θέμα μπορείτε να παρακολουθήσετε εδώ!
[1]Αιτία της μεγάλης θλίψης του πρωτομάστορα {του
θάνατου πέφτει, ραγίζεται η καρδιά του) είναι η επικείμενη θυσία της
γυναίκας του, την οποία μάλιστα έχει εξαπατήσει, ενώ η ίδια πιστεύει στο ψέμα
που της λένε, ότι η θλίψη αυτή οφείλεται στην απώλεια του δαχτυλιδιού. Το
σημείο αυτό μοιάζει με την τραγική
ειρωνεία της αρχαίας τραγωδίας (όλοι γνωρίζουν την τραγική μοίρα του ήρωα,
ενώ ο ίδιος την αγνοεί και ενεργεί ανάλογα).
[u1]Το
θέμα του τραγουδιού σχετίζεται με την πίστη στα στοιχειά δηλαδή στα αγαθά πνεύματα που κυκλοφορούν τη
νύχτα, προστατεύουν τους ανθρώπους και φέρνουν ευτυχία. Σ' αυτή τη δοξασία
στηρίζεται και η στοιχείωσις,
δηλαδή η θυσία ενός ζώου ή ακόμα και ανθρώπου στα θεμέλια ενός οικοδομήματος.
Το θύμα γινόταν το στοιχειό του οικοδομήματος αυτού και η ψυχή του με
τις υπερφυσικές της ιδιότητες όχι μόνο το στέριωνε, αλλά και το προφύλαγε από
κάθε κίνδυνο.
[u2]Στο τραγούδι υπάρχουν
μαγικά στοιχεία, που συντελούν στην εξέλιξη του δράματος. Αυτά είναι τα
ακόλουθα:
α. Η
γέφυρα γκρεμίζεται αυτόματα και επαναληπτικά, χωρίς αιτία και
μόνο τις βραδινές ώρες (τότε που δρουν οι μαγικές δυνάμεις) αυτό δημιουργεί την
ανάγκη να παρουσιαστεί το πουλί και να υποδείξει τη λύση.
β. Τη
λύση του προβλήματος τη γνωρίζει ένα πουλί, το οποίο μάλιστα μιλάει σαν
άνθρωπος και υποδεικνύει αυτό που πρέπει να γίνει (η εμφάνιση του πουλιού
προετοιμάζει το μήνυμα που θα στείλει ο πρωτομάστορας στη γυναίκα του).
γ. Το ίδιο πουλί (ή ένα άλλο - αυτό δε διευκρινίζεται),
καταλαβαίνοντας την ανθρώπινη λαλιά και ξέροντας να μιλάει, μεταφέρει το μήνυμα
του πρωτομάστορα στη λυγερή αυτό το μαγικό στοιχείο έχει ένα λειτουργικό ρόλο:
συντελεί στη φυσιολογική εξέλιξη της υπόθεσης του δράματος, που είναι η άφιξη
στη συνέχεια της γυναίκας του πρωτομάστορα.
[u3]στ.
15. Επιλέγεται το αηδόνι, το πουλί με το πιο γλυκό κελάηδημα, για την τόσο
δυσάρεστη αποστολή (η αντίθεση είναι φανερή). Εξάλλου ένα αηδόνι θα ήταν πιο
πειστικό από ένα άλλο πουλί (από ένα κοράκι ας πούμε).
[u4]Και
για να παραμείνει ο μονάκριβος αδερφός μόνο στη συμφορά της ξενιτιάς, χωρίς να
φτάσει στο θάνατο, η λυγερή δίνει άλλη «κατάρα», η οποία διατυπώνεται με τέτοιο
τρόπο, ώστε να ισοδυναμεί με ευχή (υπάρχει η δοξασία ότι η κατάρα δεν παίρνεται
πίσω, αλλά μπορεί μόνο να τροποποιηθεί). Πρέπει να σημειωθεί ότι το κίνητρο της
λυγερής για την αλλαγή της κατάρας σε ευχή δεν είναι μόνο η αδερφική αγάπη αλλά
και η οικογενειακή δεοντολογία: ο αδερφός είναι το μοναδικό μέλος που θα
απομείνει από την πατρική οικογένεια της λυγερής και θα συνεχίσει τη γενιά.
