Ενότητα 7η Η λύση του γόρδιου δεσμού

ΡΑΨΩΔΙΑ ε στίχοι 1-251

ΡΑΨΩΔΙΑ ε στίχοι 1-251

Η δεύτερη "αγορά" των θεών — Ο Ερμής στην Ωγυγία —

Διάλογος Ερμή - Καλυψώς και Καλυψώς – Οδυσσέα

Θεματικά κέντρα

Δίας Ερμής και Αθηνά

1.  Η λειτουργία της δεύτερης «αγοράς» (συνέλευσης) των θεών:

1.1 εφαρμογή του β' μέρους του σχεδίου της Αθηνάς (νόστος του Οδυσσέα),

1.2 προειδοποιήσεις του Δία για τη μνηστηροφονία, τη σωτηρία του Τηλέμαχου και τη “Φαιακίδα”.

2.         Η στάση/συμπεριφορά του Ερμή, της Καλυψώς και του Οδυσσέα σε σχέση με την απόφαση των θεών στη δεύτερη “αγορά" τους :

2.1 Η κατανόηση της ανθρωπομορφικής αντίληψης των αρχαίων για τους θεούς,

2.2 οι σχέσεις θεών - ανθρώπων (“βουλή” των θεών - ελεύθερη βούληση / απόφαση των ανθρώπων).

3. Οι συνθήκες κάτω από τις οποίες παίρνει την απόφαση του ο Οδυσσέας και τη σημασία που έχει η απόφαση αυτή να παραμείνει θνητός και να επιστρέψει στη γυναίκα του, στην πατρίδα του και γενικότερα στην κοινωνία των ανθρώπων (ανθρωποκεντρισμός της Οδύσσειας).

4.   Η τεχνική της περιγραφής του νησιού και της σπηλιάς της Καλυψώς.

Θεματικό κέντρο 1 και 1.1

Με την αρχή της ε ραψωδίας αδρανοποιείται ο Τηλέμαχος και έτσι αναστέλλεται η αναζήτηση του Οδυσσέα, ενώ δραστηριοποιείται ο Οδυσσέας και ξεκινά ο νόστος του με τη β' “αγορά” των θεών. Ο λειτουργικός ρόλος της β' “αγοράς" των θεών μπορεί να γίνει αντιληπτός, αν ανακαλέσουμε στη μνήμη μας την α' “αγορά" των θεών και επισημάνουμε τις προειδοποιήσεις του Δία στην αρχή της ραψ. ε.

Θεματικό κέντρο 2 και 2.2

ΕΡΜΗΣ

Πρέπει να προσέξουμε ποιες εντολές δέχεται ο Ερμής και τι εντολές μεταφέρει στην Καλυψώ, τι εντολές του Δία δέχεται από τον Ερμή η Καλυψώ και τι ανακοινώνει στον Οδυσσέα, για να αντιληφθούμε: α) ότι ο Ερμής αποδέχεται αδιαμαρτύρητα τη δύσκολη και δυσάρεστη γι’ αυτόν αποστολή αναγνωρίζοντας την ιεραρχία μεταξύ των θεών και την εξάρτηση του από το Δία, αλλά μεταφέρει την εντολή του Δία μεταβλημένη, φερόμενος με διπλωματικότητα και ευγένεια προς την ερωτευμένη Καλυψώ, χωρίς μάλιστα να αναφέρει καν το όνομα του Οδυσσέα, β) ότι η Καλυψώ ακούει αμήχανη και οργισμένη τον Ερμή, αλλά τελικά υποχωρεί και υποτάσσεται στην απόφαση των θεών —έστω κι αν προηγουμένως κατηγορεί το Δία-και ότι δεν αποκαλύπτει στον Οδυσσέα την εντολή του Δία ούτε την επίσκεψη του Ερμή, αλλά παρουσιάζει ως δική της την απόφαση να τον στείλει στην πατρίδα του, γ) ότι ο Οδυσσέας, ύστερα από όλα αυτά, αποφασίζει να φύγει, αν και δεν ξέρει την εντολή του Δία και παρά τις προσπάθειες της Καλυψώς να τον κρατήσει κοντά της ( μέλλουσες περιπέτειες, αθανασία, θεϊκή ομορφιά) και ότι έτσι εκδηλώνεται η βούλησή του και λαμβάνεται η απόφαση ελεύθερα, μέσα όμως στο ευρύτερο πλαίσιο της θεϊκής εντολής (“βουλή” των θεών - ελεύθερη βούληση / απόφαση).

Θεματικό κέντρο 2.2

Θεά Αθηνά

Ο εξανθρωπισμός (ανθρωπομορφισμός) των θεών ήταν ένα εκπληκτικό τόλμημα. Το να απεικονίσει δηλαδή κανείς τα υπερφυσικά όντα όχι σαν ακαθόριστα, άσχημα πνεύματα ή σαν τερατώδη σχήματα —π.χ. μισό πουλί, μισό ζώο- αλλά σαν άνδρες και γυναίκες με ανθρώπινα όργανα και ανθρώπινα πάθη, απαιτούσε τη μεγαλύτερη τόλμη και υπερηφάνεια για τον ανθρωπισμό του τον ίδιο.

Ο Όμηρος απέδωσε στους θεούς τα ελαττώματα των ανθρώπων. Επλασε τους θεούς κατά την ανθρώπινη εικόνα, με την ομοιότητα που έχει μια εικόνα του φθαρτού ανθρώπου.

Θεματικό κέντρο 3

α) Ο Οδυσσέας δε δέχεται αυτά που του προσφέρει η Καλυψώ (τη θεϊκή ομορφιά της, να μείνει αθάνατος και αγέραστος) και δεν φοβάται από τις μέλλουσες περιπέτειες για τις οποίες τον προειδοποιεί η Καλυψώ β) ότι ο Οδυσσέας είναι άνθρωπος και προτιμά να παραμείνει άνθρωπος —έτσι τον θέλει ο ποιητής· προτιμά να ζήσει κοντά στη γυναίκα του, στο σπίτι του, στους δικούς του ανθρώπους, μέσα σε μια κοινωνία ανθρώπων και όχι μόνος, έστω και κοντά σε μια θεά.

Θεματικό κέντρο 4

Η τεχνική της περιγραφής: Η περιγραφή γίνεται σταδιακά με βάση κάθε φορά τη θέση του Ερμή στο χώρο και ανάλογα με το οπτικό του πεδίο. Η περιγραφή της σπηλιάς της Καλυψώς και του μαγευτικού τοπίου, που την περιβάλλει, είναι από τις πλέον επιτυχημένες σ' ολόκληρο το έπος. Η τεχνική της περιγραφής ξεκινάει ανάποδα, από μέσα προς τα έξω: πρώτα περιγράφεται το εσωτερικό της σπηλιάς και έπειτα ο εξωτερικός χώρος με τη χλωρίδα και την πανίδα του. Αυτό γίνεται κατορθωτό με την αποφασιστική συμβολή τριών κατά σειρά αισθήσεων της όσφρησης (άρωμα καιόμενων ξύλων, μυρωδιές λουλουδιών), της ακοής (αργαλειός, τραγούδι, ήχος νερού), της όρασης (σπήλαιο, Καλυψώ, δέντρα, λουλούδια, πουλιά). Η ωραία αυτή περιγραφή του γαλήνιου και ευτυχισμένου περιβάλλοντος έρχεται σε κάθετη αντίθεση: α) με την πνιγηρή περιγραφή του ανακτόρου της Ιθάκης στην α΄ και στη δ΄ και β) με την περιγραφή του Οδυσσέα που κάθεται στο ακρογιάλι και ατενίζει δακρυσμένος την απέραντη θάλασσα (ε 92-95)

ΡΑΨΩΔΙΑ ε στίχοι 1-49

Η απόφαση του Δία

Η απόφαση του Δία για τον Οδυσσέα είναι εξισορροπητική μεταξύ Αθηνάς και Ποσειδώνα. Ο Οδυσσέας επιστρέφει στην πατρίδα του αλλά παράλληλα έχει να αντιμετωπίσει διάφορα προβλήματα. Αυτά αποτελούν και την εξιλέωσή του (του Οδυσσέα) προς τον Ποσειδώνα, προς τον οποίο οι σύντροφοι του ήρωα (άρα έμμεσα και ο ίδιος) αμάρτησαν τρώγοντας τα βόδια του Ήλιου.

ΡΑΨΩΔΙΑ ε στίχοι 50-164

Η περιγραφή της διαδρομής του Ερμή - Η παρομοίωση (ε 57-65)

Ο Ερμής πετάει από την κορυφή του Ολύμπου και αφού διασχίσει την Πιερία, συνεχίζει το ταξίδι του ως τη μακρινή Ωγυγία πετώντας πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας· άλλοτε ακροπατάει στα κύματα και άλλοτε πετάει πάνω από αυτά. Αυτό το μαγικό ταξίδι του θεού ο ποιητής το αισθητοποιεί με μιαν εικόνα παρμένη από το φυσικό κόσμο. Παρομοιάζει δηλαδή τον Ερμή με ένα γλάρο που πετάει πάνω από τη θάλασσα, αγγίζει τα κύματα και βρέχει τα φτερά του, καθώς βουτάει για να αρπάξει τα ψάρια. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και με το θεό: άλλοτε πετάει πάνω από το πέλαγος, άλλοτε ακουμπάει τους αφρούς των κυμάτων και άλλοτε βρέχεται από το αρμυρό νερό.

ΡΑΨΩΔΙΑ ε στίχοι 165-251

Η προσωπικότητα του Οδυσσέα

Ο Οδυσσέας, σε αντίθεση με την «Τηλεμάχεια», δεν παρουσιάζεται στην ραψωδία ε, ως ο γενναίος ο δυναμικός άντρας, ο θρυλικός ήρωας που προκαλεί το δέος και το θαυμασμό με τα κατορθώματα του. Δεν έχει καμιά σχέση με τον αντιηρωικό Οδυσσέα που συναντάει η Καλυψώ στο ακρογιάλι- γιατί ο Οδυσσέας αυτός είναι ένας ευαίσθητος άνθρωπος που πονάει και κλαίει, ένας απελπισμένος, που εμπνέει τη συμπάθεια ίσως και τον οίκτο μας.

Πίσω από αυτή την εικόνα του Οδυσσέα διακρίνουμε την πρόθεση του ποιητή να προβάλει στο έπος το ανθρώπινο πρόσωπο του ήρωα του και γενικά τον άνθρωπο που τον εμπνέουν και τον καθοδηγούν ειρηνικά ιδανικά, όπως είναι ο γυρισμός στην πατρίδα και η ήρεμη και ευτυχισμένη οικογενειακή ζωή.

ΕΡΜΗΣ και ΚΑΛΥΨΩ

Η πρωτοβουλία της Καλυψώς

Ο ποιητής παρουσιάζει την Καλυψώ να αποδίδει στη δική της πρωτοβουλία την απόφαση για την επιστροφή του Οδυσσέα στον τόπο του και να του κρύβει ότι αυτό είναι θέλημα των θεών, για δύο λόγους:

α) Επειδή θέλει να του δείξει πόσο μεγάλη είναι η αγάπη της γι’ αυτόν (φτάνει ως την αυταπάρνηση και β) επειδή ο Οδυσσέας δεν πρέπει να ξέρει ότι ο γυρισμός του χαρίζεται από τους θεούς, ώστε να αγωνιστεί, για να τον κερδίσει με τις δικές του δυνάμεις.

Η Καλυψώ παρά τη θεία της υπόσταση κυριαρχείται έντονα από ανθρώπινα αισθήματα. Έχουμε μπροστά μας μια χαρακτηριστική περίπτωση ανθρωπομορφισμού. Αγαπάει ένα θνητό με στοργή και τρυφερότητα και ζεσταίνει στο νου της την ιδέα να τον καταστήσει αθάνατο, ώστε να τον έχει πάντοτε κοντά της.

 Η επιφυλακτικότητα του Οδυσσέα

- Η πρόταση της Καλυψώς βρίσκει απροετοίμαστο τον Οδυσσέα και γι' αυτό τον ξαφνιάζει. Απομονωμένος στην ακρογιαλιά, δεν αντιλήφτηκε τον ερχομό του Ερμή και πολύ περισσότερο ούτε καν υποψιάστηκε όσα αποφασίστηκαν από τους θεούς για το πρόσωπο του. Θεωρεί λοιπόν πολύ τολμηρά όσα του ανακοινώνει η θεά και δυσπιστεί, για κάποιους λόγους που εύκολα τους υποθέτουμε:

V Ο Οδυσσέας έχει πολύχρονη πείρα του πολέμου και έχουν δει πολλά τα μάτια του στο ατέλειωτο ακόμη ταξίδι του γυρισμού (αυτό το ξέρουμε, παρόλο που ακόμα δεν έχουμε μάθει λεπτομέρειες για τα βάσανα που πέρασε, ώσπου να φτάσει στην Ωγυγία) και οι πολλές οδυνηρές εμπειρίες τον έχουν κάνει επιφυλακτικό.

V Η θεά, ερωτευμένη καθώς είναι μαζί του, προσπαθεί πάνω από εφτά χρόνια με κάθε μέσο να τον κρατήσει για πάντα κοντά της μάλιστα για να τον δελεάσει, του έχει τάξει να τον κάνει αθάνατο και να του χαρίσει την αιώνια νεότητα. Λοιπόν, πώς μπορεί να εξηγηθεί το ότι τώρα, στα ξαφνικά, τον αφήνει να φύγει;

V Ενδέχεται τέλος να συγκρατεί τον εαυτό του από εκρήξεις χαράς και ενθουσιασμού, για να μην εκτεθεί ή για να μην πικράνει την ερωτευμένη γυναίκα: τον πόνο της, όσο συγκρατημένος και αν ήταν, μπόρεσε να τον διακρίνει στο λόγο της και η διακριτικότητα του του επιβάλλει να δείξει σεβασμό, για να μη θίξει τη γυναικεία ευαισθησία της .

Η επιλογή του Οδυσσέα

Ο Όμηρος κατασκευάζει ένα τριπολικό ζεύγος αξιών γύρω από τον ήρωα. Ο ήρωας επιλέγει ελεύθερα και με δική του ευθύνη τις αξίες που τον ικανοποιούν και τον εκφράζουν.

Ο ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΕΧΕΙ ΝΑ ΕΠΙΛΕΞΕΙ ΜΕΤΑΞΥ ΑΘΑΝΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΝΟΣΤΟΥ

εκδηλώνονται βασικά στοιχεία του ήθους του Οδυσσέα: α) ότι αποφασίζει με ευθύνη δική του να επιστρέψει στην Ιθάκη (ελεύθερος - υπεύθυνος) β) ότι είναι διατεθειμένος να υποστεί πάθη προκειμένου να γυρίσει στην πατρίδα του (πολύπαθος- βλ. και στ. ε 182 και ε 243-247) και γ) ότι αγαπά την πατρίδα του, όπως φαίνεται από την απόφαση που παίρνει.

Η ΟΔΥΣΣΕΙΑ ΣΤΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ

Ο ΝΟΩΝ ΝΟΕΙΤΩ!

Κι όποιος κατάλαβε...κατάλαβε!