•Μια άλλη
εκδοχή του μύθου για την Ελένη και τον Τρωικό πόλεμο,
•Σύνδεση αυτής
της εκδοχής με την τραγωδία του Ευριπίδη Ελένη,
•Τα πραγματικά
αίτια του Τρωικού πολέμου (ανάκληση πληροφοριών από την ιστορία της Α
Γυμνασίου),
•Αξιολόγηση επιχειρημάτων του ιστορικού Ηροδότου.
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ ΓΙΑ ΤΟ
ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ
Ο
Ηρόδοτος σχολιάζοντας[1] την παραπάνω εκδοχή των
Αιγυπτίων ιερέων προσθέτει ότι, αν η Ελένη βρισκόταν στην Τροία, θα την είχαν
επιστρέψει στους Έλληνες, είτε ήθελε ο Αλέξανδρος είτε όχι. Ο Ηρόδοτος
καταλήγει παρατηρώντας ότι οι Τρώες, παρότι έλεγαν την αλήθεια, δε γίνονταν
πιστευτοί γιατί συνεργούσε η θεία βούληση στην καταστροφή τους, για να μάθουν
οι άνθρωποι ότι τα μεγάλα αδικήματα επισύρουν ανάλογη τιμωρία.
Ο Στησίχορος, λυρικός ποιητής του 6ου αι. π.Χ., έχει συνδεθεί με
την παραπάνω παραλλαγή του μύθου, σύμφωνα με την οποία η Ελένη βρισκόταν στην
Αίγυπτο. Σύμφωνα με την παράδοση, αρχικά ο Στησίχορος έγραψε ένα ποίημα για την
Ελένη στο οποίο περιέγραφε τις συμφορές που προκάλεσε. Όταν όμως έχασε το φως του,
θεωρώντας αυτό ως τιμωρία επειδή κατηγόρησε μια θεά, ανακάλεσε γράφοντας μια «παλινωδία[2]» και ξαναβρήκε την όραση του. Στη
νέα εκδοχή υποστήριζε ότι οι θεοί κράτησαν την Ελένη στην Αίγυπτο καθ’ όλη τη
διάρκεια του Τρωικού πολέμου και στην Τροία βρισκόταν το είδωλο της. Ο
Ευριπίδης στην τραγωδία του Ελένη ακολουθεί αυτή την εκδοχή.
Ο
μύθος της Ελένης έχει εμπνεύσει πολλούς Έλληνες και ξένους σύγχρονους ποιητές
και συγγραφείς. Ενδεικτικά αναφέρουμε τους Ο. Ελύτη, Ν. Καζαντζάκη, Γ. Ρίτσο,
Γ. Σεφέρη.
[1]Εκφράζει, όμως, την προσωπική του
άποψη ότι οι Τρώες αρνήθηκαν όχι επειδή ήθελαν να κρατήσουν την Ελένη, αλλά
επειδή πραγματικά εκείνη δε βρισκόταν στην κατοχή τους. Την παραπάνω άποψη τη
στηρίζει σε λογικά επιχειρήματα: οι
Τρώες, ισχυρίζεται, είχαν κάθε λόγο να θέλουν να αποφύγουν τη σύρραξη με τους
Έλληνες και γι’ αυτό θα έδιναν την Ελένη πίσω με ή χωρίς τη συγκατάθεση του
Πάρη. Κανένας δε θα ήταν τόσο τρελός, ώστε να θέσει σε κίνδυνο τη ζωή τη δική
του και των παιδιών του, προκειμένου να ζήσει ο Πάρης με την Ελένη. Ακόμη
μεγαλύτερη σύνεση αρμόζει στο βασιλιά της Τροίας Πρίαμο, ο οποίος σε καμία
περίπτωση δε θα επέτρεπε κάτι τέτοιο. Θα έκανε ό,τι μπορούσε, για να απαλλάξει
το λαό του από τον κίνδυνο, αφού πολλές φορές είχε αντιμετωπίσει το χαμό των
υπηκόων του σε μάχες με τους Έλληνες.
[2] Κείμενο ανάκλησης των
προηγουμένων απόψεών του
Τρυφερότητα και προσδοκίες της
µάνας Ονειρική ατμόσφαιρα
Σύµβολα της δύναµης και της
ανδρείας για το αγόρι Προσδοκία και ευχή για έναν καλό και πλούσιο γάµο για την
κόρη.
Στο πρώτο νανούρισμα, η μητέρα βάζει φρουρούς[u1] γύρω από το κοιµισµένο της παιδί: τον ήλιο, τον αετό και το βοριά. Πρόκειται για τρία ισχυρά
σύμβολα, που δηλώνουν τόσο την ανάγκη προφύλαξης του παιδιού όσο και την αξία
του ως προβολή στο μέλλον. Και οι
τρεις βιγλάτορες που η μητέρα επικαλείται είναι αντρειωμένοι, όπως θα γίνει μελλοντικά και το αγόρι, που
κοιμάται ήσυχο στην κούνια του. Εκτός από την ανδρεία, που είναι ένα
χαρακτηριστικό το οποίο πρόκειται να αποκτηθεί,
το βρέφος φαίνεται ότι κατάγεται από αρχοντική γενιά: «χρυσόν υγιόν εβίγλιζα
στην αργυρή του κούνια». Αυτή η τελευταία αναφορά μπορεί να µην ανταποκρίνεται σε μια πραγματική κατάσταση, αλλά να
δηλώνει μεταφορικά την αξία του
βρέφους στα µάτια της μητέρας του. Στο νανούρισμα αυτό οι προσωποποιήσεις, που
συχνά απαντώνται στο δημοτικό τραγούδι, είναι ολοφάνερες, ιδιαίτερα στην περίπτωση του κυρ Βοριά. Ο κυρ Βοριάς είναι η
προσωποποίηση του ζωηρού αγοριού που αργεί να γυρίσει στο σπίτι του και έµµεσα
µας υποβάλλει τις αντιλήψεις για την ανατροφή των αγοριών.
Έτσι, στο επόμενο νανούρισμα για
κορίτσι, ήδη από
τον πρώτο στίχο προβάλλεται η ομορφιά του µε τις µεταφορές «αστρί, αυγή, νιο φεγγάρι», ενώ στο δεύτερο ο
προορισμός του:
«που να σε χαρεί ο νιος που θα σε πάρει». Όλη η φαντασίωση[u2] ενός μεγαλείου και μιας πολυτέλειας, μέσα
στα οποία θα αναδειχτεί η ομορφιά, κλιμακώνεται µε τις αναφορές της μάνας στις μεγάλες
αγορές της Πόλης και της Βενετιάς, όπου έχουν παραγγελθεί τα στολίδια και τα προικιά της κόρης.
Εξάλλου, το πάπλωμα
που ράβεται στην Πόλη παραπέμπει στο γαμήλιο πάπλωμα, που μαζί µε τα προικιά
μεταφέρεται και
στρώνεται στο καινούριο σπίτι της νύφης. Επίσης, ένα ενδιαφέρον στοιχείο είναι το γεγονός ότι, εδώ, η
κούνια δεν είναι πολύτιμη όπως στο προηγούμενο νανούρισμα. Είναι µμια απλή
κούνια µε «παχιά πανιά». Ακόμα, ο παραστάτης που επικαλείται εδώ η μητρική αγάπη
είναι μια άλλη γυναίκα και μάνα: «η Παναγιά η δέσποινα» (διαχρονικό και θρησκευτικό σύμβολο μητρότητας).
Και στα δύο νανουρίσματα είναι κοινόςο τρυφερός
τόνοςαλλά και το αίσθημα περηφάνιας
της μάνας για το παιδί της. Κοινή επίσης και η αγωνία για την ασφάλεια του βρέφους αλλά και η ελπίδα για το μέλλον.
Το φαντασιακό στοιχείο, που χαρακτηρίζει
και τα δύο τραγούδια, δημιουργεί ένα ονειρικό κλίμα, εναρµονισµένο µε
την ήρεμη κατάσταση του παιδικού ύπνου.
Ένα νανούρισμα σε μουσική Νίκου Κυπουργού τραγουδά ο Χρόνης Αηδονίδης
παραδοσιακό νανούρισμα Κρήτης
και το τελευταίο από την Μικρά Ασία
ΣΧΕΣΗ ΝΑΝΟΥΡΙΣΜΑΤΩΝ-ΠΑΡΑΜΥΘΙΩΝ.
Τα νανουρίσματα είναι δημιουργήματα του λαϊκού λόγου,
όπως τα παραμύθια, ωστόσο διαφέρουν από αυτά ως προς την εξωτερική μορφή (το
παραμύθι είναι πεζό αφηγηματικό κείμενο, ενώ το νανούρισμα έμμετρο ποιητικό, με ιαμβικό μέτρο και μακρόσυρτη μουσική).
Όμως έχουν και πολλά κοινά στοιχεία:
α. Ως προς το περιεχόμενο και τα νανουρίσματα και τα παραμύθια κινούνται σε έναν
κόσμο μαγικό και ονειρικό, παρουσιάζοντας εξωπραγματικές και υπερφυσικές
καταστάσεις και χρησιμοποιώντας προσωποποιημένα τα στοιχεία της φύσης, ενώ
παράλληλα καθρεφτίζουν τα συναισθήματα και τις αρετές του λαού (αγάπη, αφοσίωση
κ.ά.).
β. Ως προς τη μορφή: Μοιάζουν ως προς το λεξιλόγιο, τη σύνταξη και το ύφος,
ενώ χρησιμοποιούν κοινά στοιχεία τεχνικής (μαγικοί αριθμοί, ο νόμος των τριών,
άστοχα ερωτήματα, επαναλήψεις κ.ά.).
γ. Ως προς το σκοπό: Τόσο το νανούρισμα όσο και το παραμύθι βοηθούν το
παιδί να αποκοιμηθεί (των παραμυθιών το κοινό είναι ευρύτερο, το ίδιο και ο
σκοπός τους, αφού δεν περιορίζονται στα μικρά παιδιά, αλλά τα ακούν με
ευχαρίστηση και οι μεγάλοι, επειδή είναι γοητευτικές διηγήσεις που ευχαριστούν τους
ακροατές).
-
Η «κοινότητα» των
στοιχείων οφείλεται στο γεγονός ότι και τα παραμύθια και τα νανουρίσματα
ανήκουν στη λαϊκή παράδοση, απεικονίζουν τα βιώματα, τα συναισθήματα, τις
αντιλήψεις και τις αισθητικές προτιμήσεις του λαού και αποτελούν έκφραση της
τέχνης, της ευαισθησίας και της φαντασίας του
Ι. ΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ
Τα δημοτικά τραγούδια
αποτελούν δημιουργήματα της λαϊκής ποίησης και συνδέονται με τη μουσική και το
χορό. Διακρίνονται για την τολμηρή σύλληψη του θέματος, την παραστατικότητα,
την πλαστικότητα των εικόνων και τη λιτότητα του λόγου.
Είναι γνωστό ότι σε όλες τις λογοτεχνίες
αναπτύσσεται πρώτα η λαϊκή ποίηση[1](δημοτικά τραγούδια) και γενικότερα ο προφορικός
λαϊκός λόγος (τραγούδια, παροιμίες, παραδόσεις, μύθοι,
παραμύθια), ο οποίος εκφράζει την ψυχή του λαού, Η προσωπική ποίηση και η
πεζογραφία ακολουθούν.
`Η δημοτική ποίηση ανήκει στην προφορική
λογοτεχνία, είναι δηλαδή μέρος του προφορικού πολιτισμού, Η προφορική
λογοτεχνία είναι ομαδική (εκφράζει τη συνείδηση της κοινότητας), παραδοσιακή
(συντηρεί, αναπαράγει και αναμεταδίδει) και αυθόρμητη.
ΙΙ. ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΔΗΜΟΤΙΚΩΝ
ΤΡΑΓΟΥΔΙΩΝ
-Από τους μελετητές προτείνονται πολλές διαιρέσεις
(και υποδιαιρέσεις) των δημοτικών τραγουδιών,
ανάλογα με το περιεχόμενο τους- αυτή που ακολουθεί είναι του Ν. Πολίτη,
με μικρές παρεκκλίσεις:
1.Ακριτικά είναι τα πολύ παλιά εκείνα
τραγούδια που αναφέρονται στα κατορθώματα και στις περιπέτειες, στη ζωή και στους έρωτες των ακριτών, των φρουρών
δηλαδή των βυζαντινών συνόρων (των
«άκρων»). Πολλά από τα τραγούδια αυτά έχουν σχέση με το Διγενή
Ακρίτα.
2.Παραλογές. Έτσι ονομάστηκαν τα αφηγηματικά
τραγούδια με ολοκληρωμένη υπόθεση και με περιεχόμενο πλαστό (φανταστικό). Τα θέματα τους (θρύλοι με
δράκοντες και στοιχειά, ανόσιοι[2]
έρωτες ή απιστίες συζύγων, εξαφανίσεις και αναγνωρίσεις, νεκραναστάσεις κ.ά.)
αντλούνται κυρίως από θρύλους, από παραδόσεις και από τον κοινωνικό βίο.
3.Ιστορικά. Αναφέρονται σε θλιβερά κυρίως
ιστορικά γεγονότα: σε πολέμους, αλώσεις πόλεων, επιδρομές ληστών, αιχμαλωσίες,
σφαγές, θεομηνίες κ.ά.
4.Κλέφτικα. Τα τραγούδια αυτά δημιουργήθηκαν
κατά τα χρόνια της Τουρκοκρατίας και μιλούν για τη ζωή και τα κατορθώματα της κλεφτουριάς,
πότε γενικά και πότε με αναφορές σε
συγκεκριμένα πρόσωπα.
5.Ερωτικά (ή
της αγάπης). Είναι από τα πιο λυρικά τραγούδια, που τραγουδούν την ομορφιά και
τους καημούς της αγάπης με ευγένεια και τρυφερότητα.
6.Του γάμου (ή
νυφιάτικα). Τα τραγούδια αυτά συνοδεύουν όλες τις εκδηλώσεις των ημερών του
γάμου, με παινέματα για τα κάλλη και τις χάρες της νύφης και του γαμπρού, ενώ άλλα από αυτά, τα πιο συγκινητικά,
αναφέρονται στον πόνο της νύφης, που αποχωρίζεται την οικογένεια και το
πατρικό της.
7.Θρησκευτικά (κάλαντα, βαΐτικα κ.ά.).
Τραγουδιούνται κυρίως από παιδιά την παραμονή μεγάλων εορτών της χριστιανοσύνης, και ειδικότερα
της (Ορθοδοξίας (όπως είναι
τα Χριστούγεννα, η Πρωτοχρονιά, τα Θεοφάνια, η Κυριακή των Βαΐων κ.ά.).
8.Νανουρίσματα και ταχταρίσματα. Είναι τα τραγούδια που τραγουδούν
οι μανάδες είτε
απαλά, για να αποκοιμίσουν τα βρέφη τους, είτε ζωηρά, «χορεύοντας» τα στα γόνατά τους.
9.Της ξενιτιάς. Εκφράζουν τους καημούς της
ξενιτιάς και τη νοσταλγία του ξενιτεμένου,
καθώς και τον πόνο των δικών του, που τον περιμένουν.
10.Μοιρολόγια. Με τα μοιρολόγια οι γυναίκες
θρηνούν το νεκρό, εκφράζουν το σπαραγμό των ζωντανών για το χαμό του αγαπημένου τους
προσώπου και εκθειάζουν τις χάρες
που είχε. Παραπλήσια
είναι και τα τραγούδια Του Κάτω Κόσμου και του Χάρου.
11.Γνωμικά. Έτσι λέγονται τα τραγούδια που
εκφράζουν απόψεις για την αξία της πρόσκαιρης ζωής, για την καλή γυναίκα ή τον έμπιστο φίλο,
για το θάνατο κ.ά.
12.Εργατικά. Αυτά τα τραγούδια, κατά κανόνα
ρυθμικά, συνοδεύουν τις κινήσεις των ανθρώπων του μόχθου κατά τη διάρκεια της δουλειάς τους,
συντονίζοντας την προσπάθεια τους ή
ανακουφίζοντας τους.
13.Σατιρικά (ή περιγελαστικά). Πολλά από
αυτά τα τραγούδια τραγουδιούνται τις Αποκριές και έχουν διάφορα θέματα: σατιρίζουν τον άντρα που
παντρεύτηκε άσχημη και ακαμάτρα γυναίκα, τη γριά που θέλει άντρα, το γέρο που πήρε νέα και
όμορφη γυναίκα κτλ.
ΙΙΙ.
ΣΤΟΙΧΕΊΑ ΤΕΧΝΙΚΗΣ ΤΩΝ ΔΗΜΟΤΙΚΩΝ ΤΡΑΓΟΥΔΙΩΝ
1.Συμβολικοί αριθμοί
-Στα δημοτικά τραγούδια χρησιμοποιούνται συχνά
οι αριθμοί 3 (και πολλαπλάσια του: 12, 45, 60 κ.ά.) και 7.
2.Ο νόμος των τριών (ή τριαδικό σχήμα)
-Πολλές φορές όσα αναφέρονται σε ένα δημοτικό
τραγούδι (πρόσωπα, έννοιες, καταστάσεις κ.ά.) παρουσιάζονται ανά τρία ή τρεις
φορές (ο αριθμός αυτός από την αρχαιότητα θεωρείται μαγικός και ιερός- το
τελευταίο δεσπόζει και στη χριστιανική θρησκεία:ο τριαδικός Θεός κ.ά.):
...το 'να να πάρει το σταυρό και τ'
άλλο το βαγγέλιο, το τρίτο, το καλύτερο, την άγια τράπεζα μας...
3.Άστοχα ερωτήματα
-Μερικές φορές διατυπώνονται 2-3 ερωτήματα,
στην προσπάθεια του τραγουδιστή να εξηγήσει κάτι παράξενο, και στη συνέχεια
δίνεται αρνητική απάντηση σε όλα, για να δοθεί στο τέλος η ορθή εξήγηση. Με
αυτή την τεχνική πετυχαίνει ο δημιουργός να αυξήσει την αγωνία του ακροατή και
να δώσει πιο έντονα αυτό που θέλει να τονίσει. Πέρα βέβαια από αυτό, θα
μπορούσε να τονιστεί και η αισθητική αξία που έχει όλη η διαδικασία ως άκουσμα:
Αχός βαρύς ακούεται, πολλά ντουφέκια
πέφτουν. Μήνα σε γάμο ρίχνονται, μήνα σε χαροκόπι; Ουδέ σε γάμο ρίχνονται, ουδέ
σε χαροκόπι: Η Δέσπω κάνει πόλεμο με νύφες και μ' αγγόνια.
4.Στερεότυπες εκφράσεις
-Υπάρχουν πάρα πολλές στερεότυπες εκφράσεις
-μικρές ή μεγάλες- που χρησιμοποιούνται σε πολλά τραγούδια σαν τις ακόλουθες: Τρία
πουλάκια κάθονταν- ...πολύ του κακοφάνη - Δεν κελαηδούσε σαν πουλί μηδέ
σα χελιδόνι...
5.Επαναλήψεις
-Μερικές φορές μια φράση του πρώτου ημιστιχίου
επαναλαμβάνεται κάπως διαφοροποιημένη στο δεύτερο:
Το Μάη επαντρεύτηκε, το Μάη
γυναίκα πήρε.
•Πολύ συχνή είναι η επανάληψη ενός στίχου κάθε
τόσο μέσα στο ίδιο τραγούδι: Στο τραγούδι Του Νεκρού αδερφού επαναλαμβάνεται
συχνά ολόκληρος ο στίχος: Άκουσες, Κωσταντίνε μου, τι λένε τα πουλάκια;
6.Διάλογος
-Ειδικά στο
δημοτικό τραγούδι ο διάλογος δε γίνεται μόνο ανάμεσα σε ανθρώπους αλλά και
ανάμεσα σε ανθρώπους και σε ζώα (κυρίως άλογα ή πουλιά), ανάμεσα σε ανθρώπους
και σε άψυχα (δέντρα, βουνά, ποτάμια), ανάμεσα σε ζώα ή σε άψυχα (βέβαια τα ζώα
και τα άψυχα μιλούν την ανθρώπινη γλώσσα).
-Αναφέρουμε ακόμα
την περιγραφή, την αφήγηση, την υπερβολή και το θέμα του αδυνάτου
( = φαινόμενα που είναι αδύνατο να συμβαίνουν στη φύση).
[1]Tο δημοτικό τραγούδι, καθώς μεταδίδεται
από στόμα σε στόμα διαμέσου πολλών γενεών και σε διάφορους τόπους, παθαίνει
πολλές μεταβολές, ώσπου να πάρει μια σχετικά οριστική μορφή. Αλλά και η μορφή
αυτή παρουσιάζει διαφορές από τόπο σε τόπο και γι' αυτό υπάρχουν διάφορες παραλλαγές
του ίδιου τραγουδιού. Στο πλαίσιο λοιπόν της παραπάνω διαδικασίας κάθε
δημοτικό τραγούδι είναι προϊόν πολυπρόσωπης διαχρονικής δημιουργίας, είναι λαϊκό δημιούργημα.
[u1]α. Ο Ήλιος,
που προσωποποιείται, είναι το πιο σημαντικό και το πιο λαμπερό ουράνιο
σώμα* είναι ο κυρίαρχος του ουρανού και από ψηλά εποπτεύει τα πάντα, ιδιαίτερα
τα ψηλά βουνά.
β. Ο αετός
είναι το πιο δυνατό πουλί, ο βασιλιάς των πουλιών, έχει οξύτατη όραση και πετάει
ψηλά, επομένως είναι κατάλληλος για φρουρός — στον κάμπο.
γ. Η δύναμη, η ορμή και η βιαιότητα του βοριά φαίνεται
πιο πολύ στη θάλασσα, όπου κυριαρχεί, και γι' αυτό ορίζεται ως φρουρός σ' αυτή
την περιοχή. Ο κυρ Βοριάς (προσωποποίηση και εδώ) στα δημοτικά τραγούδια
είναι δυνατός και απειλητικός, ορμητικός και βίαιος (ντεληβοριάς = τρελοβοριάς)·
αλλά και εδώ, στο νανούρισμα, η μάνα του τον παρουσιάζει εριστικό {μήνα...
μάλωνες})· ωστόσο αυτός υποτάχτηκε στην εντολή της μάνας του βρέφους, το
οποίο φρουρούσε με αφοσίωση επί τρεις νύχτες, όταν οι άλλοι δύο φρουροί το
παραμελούσαν: ο Ήλιος απουσίαζε και ο αετός κοιμόταν
[u2]Στο
δεύτερο τραγούδι η φαντασίατης μάνας αναπλάθει δημιουργικά λαϊκές
διηγήσεις για τις αρχοντοπούλες του Βυζαντίου. Αυτό γίνεται στους στ. 3-10,
στους οποίους η μάνα ξεφεύγει από τη συμβατική πραγματικότητα, δημιουργεί έναν
κόσμο φανταστικό και γίνεται η αρχόντισσα με τα πολλά πλούτη, που ετοιμάζει από
τώρα την πλούσια προίκα της κόρης της. Η κόρη βέβαια, όπως ταιριάζει σε μιαν
αρχοντοπούλα, πρέπει να προικιστεί πλουσιοπάροχα, με είδη που θα τα
προμηθευτούν από τα πιο πλούσια εμπορικά κέντρα της Ανατολής και της Δύσης:
χρυσαφικά και είδη οικιακού ρουχισμού από την Πόλη - διαμαντικά και ρούχα από
τη Βενετία. Μέσα στο ίδιο κλίμα των μεγαλείων, της αρχοντιάς και της
πολυτέλειας είναι και το γαμήλιο πάπλωμα που έχει παραγγελθεί στην Πόλη, ενώ η
έκφραση σαρανταδυό μαστόροι, που προβάλλει έναν απίστευτα μεγάλο αριθμό
τεχνιτών (ο αριθμός είναι συμβολικός, σημαίνει «πάρα πολλοί μαστόροι»),
συμβάλλει στην προβολή του πλούτου της οικογένειας και της αξίας της
κόρης. Ακόμα, η κόρη παρουσιάζεται ως απόγονος βασιλιάδων (το βασιλικό
περιβάλλον διαθέτει πλούτο, εξουσία και δόξα), ενώ τα παπούτσια της θα είναι
διακοσμημένα με μαργαριτάρια.
