ΘΕΡΜΟΠΥΛΕΣ Κ.Π.Καβάφη

Κ.Π.Καβάφη                                      

«ΘΕΡΜΟΠΥΛΕΣ»

Ενδεικτικές πληροφορίες για τον Κωνσταντίνο Καβάφη

Ο Κωνσταντίνος Καβάφης (1863-1933) είναι από τους σημαντικότερους ποιητές, του οποίου η ποίηση ενέπνευσε τόσο τους Έλληνες, όσο και τους ξένους ομότεχνούς του. Η απήχηση της ποίησης του έγινε αισθητή κυρίως από τη δεκαετία του ’60 και μετά, όταν μεταφράστηκε εκτεταμένα στις σημαντικότερες δυτικές γλώσσες. Η έρευνα έδειξε ότι ο Καβάφης έχει αποκτήσει το κύρος και την αίγλη ενός παγκόσμιου ποιητή.

Φαναριώτικης καταγωγής, ο Καβάφης γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια, όπου άκμαζε η ελληνική κοινότητα. Εκεί, στην πόλη με τις ανεξάντλητες ιστορικές μνήμες, που έγινε αναπόσπαστο μέρος της θεματικής του, ο Καβάφης έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του. Μετά το θάνατο του πατέρα του (1870) και την οικονομική καταστροφή της οικογένειας πέρασε ένα διάστημα της εφηβείας του στην Αγγλία και στη συνέχεια στην Κωνσταντινούπολη. Εργάστηκε για αρκετά χρόνια υπάλληλος και το 1922 παραιτήθηκε για να αφοσιωθεί αποκλειστικά στην ποίηση.

Ιδιαίτερα φιλομαθής, ο Καβάφης από πολύ νωρίς εκδήλωσε την αγάπη του για την ιστορία. Στα ποιήματα του αναφέρεται συχνά σε συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα. Εμπνέεται περισσότερο από την Ελληνιστική εποχή με τα έντονα φαινόμενα παρακμής, τα οποία ο ποιητής χρησιμοποιεί για τις αναλογίες που βρίσκει με το παρόν. Τα ιστορικά γεγονότα γίνονται η πρόφαση, ή το μέσο με το οποίο ο Καβάφης δίνει υπόσταση στα προσωπικά του βιώματα.

Τα ποιητικά κείμενα του Καβάφη πλησιάζουν τον πεζό λόγο. Αυτό κατορθώνεται με τη λιτότητα στην έκφραση, τα λιγοστά επίθετα, τον ελεύθερο στίχο με τον άνισο αριθμό συλλαβών. Η γλώσσα είναι ιδιότυπη και περιέχει πολλά στοιχεία από την καθαρεύουσα αλλά και από τη δημοτική, ενώ είναι διανθισμένη με πολλούς ιδιωματισμούς από την Αλεξάνδρεια και την Πόλη. Για τον Καβάφη η ποιητική τέχνη ήταν μια επίπονη διαδικασία: σύμφωνα με πληροφορίες που παρέχουν οι μελετητές του, τα στάδια γραφής ενός ποιήματος διαρκούσαν ακόμη και δεκαετίες.

Τα αναγνωρισμένα από τον ίδιο ποιήματα του είναι 154. Το πρώτο χρονολογικά είναι τα Τείχη (1896) και το τελευταίο Εις τα περίχωρα της Αντιοχείας (1933). Ανάμεσα τους ξεχωρίζουν Τα Κεριά (1899) και ακολουθούν από το 1900 έως το 1904 Οι Θερμοπύλες, Η πόλις, το Πρώτο σκαλί, το Περιμένοντας τους βαρβάρους. Ο Καβάφης εισήλθε σε περίοδο ωριμότητας με το Ποσειδωνιάται (1906), για να ακολουθήσει το Απολείπειν ο θεός Αντώνιον και η Ιθάκη. Το μοτίβο της αξιοπρεπούς στάσης κατά τη διάρκεια της ζωής του ανθρώπου χαρακτηρίζει αυτά τα ποιήματα.

Ο ίδιος ο ποιητής διέκρινε τα ποιήματα του σε τρεις κατηγορίες: στα φιλοσοφικά, τα ιστορικά και τα ηδονικά (ή αισθησιακά). Από αυτά τα περισσότερα ανήκουν στα ιστορικά. Η νεότερη κριτική επεσήμανε το διδακτισμό της ποίησης του (ο Ευάγγελος Παπανούτσος ονόμασε τον Καβάφη «διδακτικό ποιητή») και τη σχέση της ποίησης του με τα ιστορικά περιστατικά της Αιγύπτου και της εκεί ελληνικής παροικίας

ΣΤΟΧΟΣ

Να γίνει αντιληπτή η διαχρονική συµβολική σηµασία που έχουν οι «Θερµοπύλες» για κάθε άνθρωπο ο οποίος, παρά τις δυσκολίες, µένει πιστός στις αξίες και υπερασπίζεται τα ιδανικά του.

ΘΕΜΑΤΙΚΑ   ΚΕΝΤΡΑ

Τιµή σε αυτούς που αγωνίστηκαν και πέθαναν ηρωικά

Το ήθος και η υψηλή συναίσθηση του χρέους

Η σθεναρή αντίσταση παρά την πλήρη επίγνωση για τις µοιραίες εξελίξεις

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ   ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ   ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Είναι γνωστή η ιστορική σηµασία της µάχης των Θερµοπυλών και εύκολα γίνεται αντιληπτή η άμεση σχέση του καβαφικού ποιήµατος µε τα αρχαία επιγράµµατα που τιµούν τους ηρωικούς µαχητές.

Το διδακτικό αυτό ποίημα του Καβάφη, που μόνο ως αφορμή και αφετηρία έχει το γνωστό ιστορικό γεγονός, αναφέρεται στους ανθρώπους εκείνους που αφιερώνουν τη ζωή τους σε ένα συγκεκριμένο σκοπό και τον υπηρετούν μέχρι το τέλος. Ο Καβάφης τον ονομάζει «χρέος», (καθήκον, ηθική υποχρέωση) προσδίδοντας στην έννοια όλο το ηθικό της βάρος και υπογραμμίζοντας την αναγκαιότητα της τήρησής του. Η επιλογή του χρέους είναι δική τους και η διαφύλαξή του έργου τους απαιτεί δικαιοσύνη σε κάθε πράξη και συμπόνοια για τις ανθρώπινες αδυναμίες, γενναιόδωρη προσφορά προς όσους έχουν ανάγκη, ειλικρίνεια και κατανόηση γι’ αυτούς που ψεύδονται.

Ο Καβάφης προβάλλει εδώ ένα ηθικό ανάστημα που σπανίζει, το μόνο που μπορεί να οδηγήσει τον άνθρωπο στην πιστή διαφύλαξη του χρέους, κυρίως τη στιγμή που ο σκοπός, στον οποίο αφιερώθηκαν όλες οι ψυχικές του δυνάμεις, φαίνεται να αποτυγχάνει (Εφιάλτης) και το τέλος είναι βέβαιο. Για τον ακέραιο ηθικά άνθρωπο, που σκιαγραφεί εδώ ο ποιητής, η πιστή διαφύλαξη του χρέους όταν όλες οι ελπίδες σωτηρίας έχουν εξαφανιστεί είναι η ύψιστη απόδειξη του ηθικού του αναστήματος[1] με την παράλληλη υπέρβαση των ανθρώπινων δυνατοτήτων και αγγίζει τα όρια του ηρωισμού.

Λέξεις κλειδιά στις οποίες πρέπει να επικεντρώσουμε το ενδιαφέρον μας είναι αυτές που απεικονίζουν τις υψηλές ηθικές αξίες που εκφράζουν οι µαχητές («τιµή», «χρέος», «δίκαιοι κ’ ίσοι», «γενναίοι») σε συνδυασµό µε την ανθρώπινη φύση τους («λύπη κ’ ευσπλαχνία», «αλήθεια οµιλούντες», «προβλέπουν»). Εκείνο που διακρίνει τους ανθρώπους αυτούς είναι η σταθερότητα των επιλογών τους και της δράσης τους, η ώριμη απόφαση να αναλάβουν το χρέος και να το φέρουν σε πέρας. το ποίημα λοιπόν είναι αφιερωμένο  σε "εκείνους" που "πολεμούν"  "πάντα" και επισφραγίζουν πράττοντας την αξία υπεράσπισης  των υψηλών ιδανικών που ήδη έχουν θεσπίσει. Έτσι το σύμβολο "των υπερασπιστών των Θερμοπυλών" μπορεί να γενικευτεί πέρα από χρόνο και τόπο και να συμ περιλάβει πια όχι (μόνο) τους γενναίους,  αλλά και αυτούς που ανυποχώρητα υπερασπίζονται, όντας φορείς της, μια στάση ζωής που περιλαμβάνει και την ευσπλαχνία, την ισότητα, την  δικαιοσύνη, την γενναιοδωρία και μεγαλοψυχία που ξεπερνούν τα όρια του αλτρουισμού και  αλήθεια, αλλά, παράλληλα, με κατανόηση και συγχώρεση για τους υπόλοιπους. Έτσι η φύλαξη των "Θερμοπυλών" μετατρέπεται σε έναν κώδικά βασικών άρχων  ηθικής αξιοπρέπειας , που η τήρηση του αρμόζει σε κάθε στιγμή της ανθρώπινης ζωής, και διέπεται από μετριοπάθεια και  ανθρωπισμό, τα οποία  ξεπερνάν κατά πολύ τον μονοδιάστατο ηρωισμό του λακεδαιμονικού τρόπου ζωής.

Οι απλοί αυτοί άνθρωποι, που έχουν αφομοιώσει τα προηγούμενα ιδανικά, αγαπούν τη ζωή και διακατέχονται από ανθρώπινα συναισθήµατα: γνωρίζουν την αλήθεια, εκτιµούν τις δύσκολες περιστάσεις και προβλέπουν την έκβαση της άνισης µάχης.. Παρόλα αυτά όμως  παραμένουν ανυποχώρητοι στον αγώνα και δεν συμβιβάζονται, γιατί γνωρίζουν ότι μπορούν να ηττηθούν, αλλά ποτέ δεν πρόκειται να υποταχθούν και να εξευτελιστούν.  

Και καθώς οι Μήδοι συμβολίζουν την βαρβαρότητα που επέρχεται (ενδεχομένως και τη διαφθορά-αλλοτρίωση) και ο Εφιάλτης τις εσωτερικές ανθρώπινες αδυναμίες, τους υλικούς πειρασμούς και τις ενάντιες εξωτερικές συνθήκες που δρουν ανασταλτικά στην τήρηση του χρέους , η φύλαξη των Θερμοπυλών,  εξελίσσεται σε υπεράσπιση ενός κοινωνικού πολιτισμού ο οποίος στηρίζεται σε κανόνες και αξίες που πολλές φορές έρχονται σε σύγκρουση με αυτούς που ισχύουν (του ατομικισμού και του ανταγωνισμού) που είναι κυρίαρχοι....ειδικά σήμερα!

Στις 28 Αυγούστου του 1963 η Aμερικανίδα τραγουδίστρια Joan Baez συμμετείχε, μαζί και με άλλους καλλιτέχνες, στην Πορεία στην Ουάσινγκτον (ή Πορεία στην Ουάσιγκντον για δουλειά και Ελευθερία) (The Great March on Washington ή March on Washington for Jobs and Freedom) στην οποία ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ άρχισε την ομιλία του με την φράση που έμεινε στην ιστορία Έχω ένα όνειρο... (I have a dream...).Υπερασπίστηκε δηλαδή κάτι που ελάχιστοι λευκοί εκείνη την εποχή θα έκαναν δημόσια (τα πολιτικά δικαιώματα των αφροαμερικάνων). Εκεί η Μπαέζ τραγούδησε τα τραγούδια Oh Freedom και We shall overcome (το οποίο το ξανατραγουδήσε στη διάρκεια των διαδηλώσεων του Κινήματος ελευθερίας του λόγου- Free Speech Movement (1964–1965) στο Πανεπιστήμιο Μπέρκλεϋ στην Καλιφόρνια).

---

[1] Σημαντικότατο στοιχείο του ήθους τους είναι ότι με πλήρη επίγνωση επιλέγουν να θυσιαστούν ταυτίζοντας στο εξής το όνοµα τους µε τη συµβολική σηµασία που δηλώνει ο τόπος «Θερµοπύλες» για όλους τους ανθρώπους που µένουν πιστοί στις αξίες τους και, παρά τα εµπόδια και την προδοσία, επιµένουν να αγωνίζονται για να τις διαφυλάξουν. Και, σύμφωνα με τον ποιητή, τότε είναι που τους πρέπει (τους αξίζει) ακόμη μεγαλύτερη τιμή.